Door: Paul Groenenboom
Op 29 april was er in het NPO-programma met Erik Scherder aandacht voor het mogelijk bestaan van gebieden in de menselijke hersenen die specifiek actief worden als de mens bovennatuurlijke of spirituele ervaringen heeft. Een van de manieren om dergelijke ervaringen op te wekken zou de zogenaamde godhelm zijn. De Canadese neurowetenschapper Michael Persinger kwam op het idee om met elektromagnetische velden bepaalde gebieden in de hersenen te stimuleren om erachter te komen of het mogelijk is om spirituele of mystieke ervaringen op te wekken. De helm die daarvoor gebruikt wordt, staat bekend als de godhelm.
Scherder had mensen in een kerkgebouw uitgenodigd om deze helm te proberen. Hiertoe liet hij de deelnemers plaats nemen op een comfortabele stoel, voorzag ze van een blinddoek en een koptelefoon met ‘witte ruis’ om zintuigelijke indrukken te verminderen, en vervolgens de godhelm. De deelnemers werden gevraagd om op een apparaatje te klikken als ze een bijzondere ervaring ondergingen.
Tussendoor was er een interview met de neuropsycholoog Michiel van Elk die onderzoek heeft verricht aan religieuze ervaringen, ook met behulp van de godhelm waarover hij in 2019 een boek heeft gepubliceerd. Van Elk heeft de godhelm uitgeprobeerd bij het Lowlands festival waarbij de deelnemers dezelfde informatie en opdracht kregen als bij Scherder. Alleen was dit een placebo helm! Desondanks waren er deelnemers die buitengewone ervaringen rapporteerden, inclusief een uittreding uit het lichaam. Dit werpt de vraag op of de dergelijke ervaringen niet op een placebo-effect berusten.
In het boek ‘Het Spirituele Brein’ van Mario Beauregard en Denyse O’Leary [1] is een heel hoofdstuk gewijd aan de godhelm. Zij halen hierin de conclusie van Persinger aan over de experimenten met de godhelm dat de ervaring van een gevoelde aanwezigheid (als mystieke ervaring) gemanipuleerd kan worden. Uit dat onderzoek was gebleken dat twee derde van de deelnemers aan dit experiment onder invloed van magnetische velden een aanwezigheid gevoeld hadden. Maar een derde van de deelnemers uit de controlegroep waarbij de helm niet actief was, rapporteerde dat ook! Ook daar lijkt dus sprake van een placebo-effect. Het belangrijkste is echter het duidelijke verschil tussen de groepen wat erop duidt dat er een effect is. Aan de universiteit van Uppsala (Zweden) is geprobeerd om het effect van de godhelm te repliceren, maar zonder resultaat. Grandqvist van dit team veronderstelde dat in het onderzoek van Persinger de dubbelblind conditie niet was gewaarborgd. Daarentegen stelde Persinger dat de magneetvelden bij het Zweedse onderzoek te kort zouden hebben aangestaan. Uit het onderzoek van Van Elk met de nep helm bleek dat de ontvankelijkheid van de proefpersoon voor buitengewone ervaringen grotere invloed had dan het gebruik van de helm [2]. In een op internet verschenen [3] tweegesprek met Hans Gerding stelt Van Elk het volgende:
“De godhelm is een kwestie van suggestie en verwachting. En dat leidt soms tot bizarre ervaring als zwaarder wordende armen, die ook nog eens versmelten met de tafel waarop ze liggen. Of er klinken stemmen, bijvoorbeeld een ‘gids’ die iets vertelt over aankomend moederschap. Een blinddoek versterkt de suggestie. Blijkbaar verzinnen onze zintuigen van alles als ze geen input krijgen. Van Elk heeft het over ons brein als voorspelmachine. Zien we niets, dan komt er toch wat. Misleiding dus. Een verzinmachine eigenlijk.”
Het experiment van Michiel van Elk met de godhelm is trouwens ook genoemd door Eva Ouwehand tijdens het Jubileumsymposium Vereniging voor Transpersoonlijke Psychiatrie zoals besproken in het TVPBO no 1 van 2021.
Wat niet bij de uitzending met Scherder, noch in de meeste andere berichtgevingen naar voren komt, is het verband van de blinddoek en de koptelefoon met parapsychologie. Het wegnemen van de belangrijkste zintuigelijke indrukken bij de proefpersonen (sensory deprivation) is in de parapsychologie bekend als de Ganzfeld conditie. Het is overtuigend bewezen dat onder deze conditie buitenzintuigelijke waarneming vaker optreedt. Met dit gegeven is het ook niet zo vreemd dat proefpersonen uit de controlegroep ook ervaringen beleven die verwant zijn met paranormale fenomenen. De vraag blijft echter of bij het gebruik van de godhelm er significant vaker spirituele of mystieke ervaringen optreden. En of het optreden van dergelijke ervaringen dan het ‘bijproduct’ zijn van neurologische processen of toch het gevolg van een externe (niet-materiele?) bron.
[1] Mario Beauregard and Denyse O'Leary. Het spirituele brein: bewijzen voor het bestaan van de ziel (Dutch translation of The Spiritual Brain: A Neuroscientist's Case for the Existence of the Soul). Kampen: Ten Have, 2008. ISBN 978-90-790-0105-7.
[2] van Elk, M. (2015). An EEG Study on the Effects of Induced Spiritual Experiences on Somatosensory Processing and Sensory Suppression. Journal for the Cognitive Science of Religion, 2(2), 121–157. https://doi.org/10.1558/jcsr.v2i2.24573
[3] Website ‘Goden en mensen’ van Paul Delfgaauw: godhelm – GODEN EN MENSEN